ηθικός αυτουργός

Όρος του ποινικού δικαίου. Χαρακτηρίζει εκείνον που προκαλεί (με πρόθεση) σε άλλον την απόφαση για τη διάπραξη μιας άδικης πράξης. Τιμωρείται με την ίδια ποινή (ως αντικειμενικό πλαίσιο) με την οποία τιμωρείται και ο αυτουργός (άρθρο 46, παρ. 1 Π.Κ.). Αυτός o γενικός χαρακτήρας είναι προϊόν εξέλιξης της έννοιας του η.α. και καθιερώθηκε στον ελληνικό Ποινικό Κώδικα (1950), σε αντίθεση με τον παλιό ποινικό νόμο, που περιλάμβανε περιοριστική αναφορά των μέσων της ηθικής αυτουργίας. Είναι επομένως πραγματικό το ζήτημα κάθε φορά αν και πώς έχει προκληθεί η απόφαση τέλεσης αδικήματος, για να στοιχειοθετηθεί η ευθύνη ενός προσώπου ως η.α. Στην έννοια του η.α. περιλαμβάνεται και ο agentprovocateur, εκείνος δηλαδή που προκαλεί (με πρόθεση) σε άλλον την απόφαση να εκτελέσει ένα αδίκημα, με μοναδικό σκοπό να τον καταλάβει πάνω στην απόπειρα ή στις προπαρασκευαστικές πράξεις και με τη θέληση να τον ανακόψει από αυτή την προσπάθεια. Τιμωρείται και αυτός με την ποινή του αυτουργού (αντικειμενικά πλαίσια) μειωμένη στο μισό (άρθρο 46, παρ. 2 Π.Κ.). Για να υπάρξει ηθική αυτουργία πρέπει να γίνει το αδίκημα ή να βρίσκεται στο στάδιο της απόπειρας. Δεν νοείται η.α. σε ανύπαρκτο έγκλημα. Είναι όμως ανεξάρτητο αν εκείνος που έκανε την πράξη δεν υπέχει ποινική ευθύνη ως ακαταλόγιστος ή ως ενεργήσας χωρίς δόλο, ή η περίπτωσή του είναι συγγνωστή ή, αν δεν συνελήφθη, είναι άγνωστος κλπ. Αν ο η.α. γνωρίζει το ακαταλόγιστο του αυτουργού, είναι ο ίδιος αυτουργός της πράξης, γιατί εκείνος που την εκτελεί είναι απλό όργανό του και δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι δημιούργησε σε άλλον την απόφαση· απλώς τη χρησιμοποίησε ως μέσον. Η παραγωγή της απόφασης μπορεί να γίνει με οποιονδήποτε τρόπο, για παράδειγμα, με συμβουλές ή απειλές, με πρόκληση ή εκμετάλλευση αδυναμίας ή πλάνης για τα πραγματικά αίτια ή τις ποινικές κυρώσεις, με υπόσχεση ή χορήγηση αμοιβής κλπ. Δεν είναι ανάγκη ο η.α. να υποβάλει στον δράστη τα σχέδια της εγκληματικής του ενέργειας. Επίσης είναι αδιάφορο αν ο η.α. έχει άμεσο ή έμμεσο συμφέρον από την εκτέλεση του αδικήματος. Παρακίνηση από αμέλεια δεν συνιστά ηθική αυτουργία. Δεν υπάρχει επίσης ηθική αυτουργία, αν o δράστης εκτελέσει άλλη άδικη πράξη άσχετη με εκείνη που ήθελε να προκαλέσει ο η.α. Η ηθική αυτουργία είναι παρακολουθηματική· δεν λειτουργεί αυτοτελώς, αλλά πάντα σε σχέση με πράξη που έχει τελεστεί ή έγινε απόπειρα να τελεστεί. Γι’ αυτό αν o δράστης έκανε κάτι λιγότερο (π.χ. έκλεψε μικρότερο ποσό από αυτό που του είπε ο η.α.), αυτό θα ληφθεί υπόψη και για τον η.α. Αν όμως έκανε κάτι περισσότερο (σκότωσε αντί να τραυματίσει), o η.α. ευθύνεται γι’ αυτό που προκάλεσε την απόφαση, εκτός αν υπάρχει άλλου είδους δική του ευθύνη, για παράδειγμα, αμέλεια για το επιπλέον. Ο η.α. είναι και αυτός η.α. του δράστη, ενώ ο η.α. του συνεργού και ο συνεργός του η.α. θεωρούνται συνεργοί του δράστη. Χρόνος της ηθικής αυτουργίας είναι τόσο εκείνος που δρα ο η.α. όσο και εκείνος που δρα ο αυτουργός. Όταν υπάρχει προσωπικός λόγος απαλλαγής του αυτουργού, απαλλάσσεται και ο η.α. – για παράδειγμα, δεν τιμωρείται εκείνος που παρακινεί άλλον να υποθάλψει εγκληματία συγγενή του (πράξη που δεν τιμωρείται). Για εγκλήματα που απαιτούν ιδιαίτερες ιδιότητες ή σχέσεις, εκείνος που δεν τις έχει δεν θεωρείται ποτέ αυτουργός ακόμα και αν κάνει την πράξη μαζί με άλλον που έχει τις ιδιότητες. Είναι όμως η.α. –για παράδειγμα– σε εγκλήματα σχετικά με τη δημόσια υπηρεσία, όπου μόνο ο υπάλληλος είναι αυτουργός. Υπάρχουν και περιπτώσεις που δεν τιμωρείται ο αυτουργός, αλλά τιμωρείται ως η.α., για παράδειγμα, ο διευκολυνόμενος σε ακολασία (άρθρο 348 Π.Κ.). Μπορεί όμως να τιμωρηθεί ως η.α. αν προκάλεσε στον διευκολύνοντα την εκτέλεση της πράξης. Επίσης, στην απόδραση κρατουμένου τιμωρείται πολύ αυστηρότερα o η.α. (όπως και κάθε συμμέτοχος) από τον δράστη, στον οποίο αναγνωρίζεται (ως ένα είδος ελαφρυντικού) η τάση προς την ελευθερία. Η παρεμπόδιση (με τη θέλησή του) από τον η.α. της ολοκλήρωσης του εγκλήματος ή της πραγματοποίησης των αποτελεσμάτων του έχει επίδραση στην ποινική του ευθύνη και κρίνεται με τις γενικές διατάξεις που διέπουν την υπαναχώρηση. Άλλη βέβαια είναι η περίπτωση του αgent provocateur, όπου υπάρχει εξαρχής άλλη πρόθεση και τείνει στην πραγματοποίηση άλλων στόχων. Στην περίπτωση αυτή εμπίπτουν πολλοί δημόσιοι υπάλληλοι και ιδιαίτερα αστυνομικοί από υπερβολικό ζήλο (κακώς εννοούμενο υπηρεσιακό καθήκον) για να προκαλέσουν δίωξη προσώπων που θεωρούν ικανά για πράξεις αντίθετες στο καθεστώς. Σε πολλές περιπτώσεις κάτω από την έννοια της ηθικής αυτουργίας, ο νόμος προβλέπει την αντικειμενική υπόσταση ενός εγκλήματος και τις ανάγει σε αυτουργία, συνήθως συναυτουργία σε πολυπρόσωπα εγκλήματα, π.χ. δωροδοκία.